Ogrody naturalne - Kompensacja

Krok do tyłu może być wielkim postępem - czyli o obowiązku kompensacji ingerencji w krajobrazie

Ostatnie lata przyniosły w wielu krajach radykalną zmianę koncepcji polityki ochrony środowiska. Koncepcję pasywną, konserwatorską, polegającą wyłącznie na ochronie wybranych fragmentów środowiska uznano za niewystarczającą i anachroniczną, a jej miejsce zajęła koncepcja ofensywna, wedle której ochrona o zróżnicowanym nasileniu powinna obejmować całe terytorium.

U naukowych podstaw tego dosyć rewolucyjnego przewrotu w strategii zarządzania środowiskiem (patrz teoria płatów i korytarzy) leży szereg doświadczeń z zakresu ekologii krajobrazu. Stwierdzono, że resztki zbliżonego do naturalnego krajobrazu są jak wyspy na morzu oddzielone od siebie szeregiem wrogich dzikiemu życiu barier w postaci intensywnych upraw rolnych, szlaków komunikacyjnych, terenów zurbanizowanych. Bariery te uniemożliwiają wymianę osobników i materiału genetycznego między populacjami i skazują wiele z nich na wymarcie.

Można temu przeciwdziałać łącząc tereny chronione siecią aktywnych przyrodniczo powiązań. W skład takiej sieci wchodzą zarówno elementy liniowe (cieki wodne o naturalnym charakterze z towarzyszącymi im lasami łęgowymi lub zaroślami, pasy zadrzewień i nieużytków, żywopłoty) jak i rozproszone biotopy punktowe (torfowiska, jeziora, bagna, oczka wodne, grupy drzew lub zarośla), które umożliwiają poszczególnym gatunkom przemieszczanie się jak po stopniach drabiny.

Niestety opisane elementy zanikają w coraz bardziej ujednolicanym i zabudowywanym krajobrazie i dlatego w niektórych krajach wprowadzono szereg przepisów przeciwdziałających tym zjawiskom.

Przykładem może być § 8 niemieckiego prawa ochrony przyrody (BNSchG), na mocy którego zabrania się wszelkich ingerencji w środowisko, jeżeli ich skutki mogą być ekologicznie niekorzystne. W wypadku, gdy ingerencji tych nie można uniknąć, inwestor zobowiązany jest do kompensacji powstałych strat na własny koszt.

Przykładowo budowa dróg, fabryk czy osiedli wiąże się z obowiązkiem np. wykupu i zalesiania gruntów rolnych, renaturyzacji cieków wodnych, odtwarzania zadrzewień śródpolnych, renaturyzacji wyrobisk czy tworzenia zbliżonych do naturalnych założeń zieleni.

Poważnym problemem praktycznym jest ustalenie zakresu kompensacji dla poszczególnych inwestycji. Przykładem próby rozwiązywania tego dość skomplikowanego problemu jest metoda opracowana na zlecenie Ministerstwa Ochrony Środowiska Północnej Nadrenii-Westfalii (Adam / Nohl / Valentin "Naturschutz und Landschaftspflege in Nordrhein-Westfalen, Bewertungsgrundlagen für Kompensationsmaßnahmen bei Eingriffen in die Landschaft", Düsseldorf 1992, 380s.)

Książka ta wraz ze szczegółowym opisem zastosowanej metody oraz przedstawieniem przykładów praktycznych skierowana jest nie tylko do decydentów i urzędów zajmujących się ochroną środowiska, ale i do wszystkich zajmujących się planowaniem przestrzennym architektów, urbanistów i ekologów.

Zasadniczym elementem wspomnianej metody jest rozpatrywanie krajobrazu w aspekcie zarówno ekologicznym, jak i estetycznym, rozbicie poszczególnych aspektów na szereg kategorii, ich wartościowanie i addycja w systemie 10-punktowym oraz przeliczanie tak uzyskanych wartości na konkretne działania przestrzenne o odpowiednim do stopnia ingerencji zakresie.

Przykładowe kryteria aspektu ekologiczno-krajobrazowego:

1. Rzadkość:
   - gatunkowa,
   - socjologiczna
2. Różnorodność:
   - biotopów,
   - strukturalna,
   - gatunkowa
3. Naturalność (odwrotność antropogenizacji)
4. Znaczenie synekologiczne:
   - stopień powiązań przyrodniczych (struktura sieci biotopów),
   - areały minimalne
5. Zagrożenie:
   - rzadkość,
   - wrażliwość na antropopresję,
   - wrażliwość gatunkowa,
   - tendencje rozwojowe
6. Zastępowalność:
   - tendencje rozwojowe w czasie,
   - istnienie podobnych zbiorowisk w okolicy,
   - możliwość ponownego rozwoju

Schemat obliczania działań kompensacyjnych w aspekcie estetyczno-krajobrazowym:

1. Określenie potencjalnie okaleczonych stref krajobrazu.
2. Określenie aktualnie okaleczonych wizualnie stref krajobrazu.
3. Wyszczególnienie charakterystycznych jednostek krajobrazu w analizowanym terenie (np. zalesione wzgórza, łąki na zboczach, doliny rzek itp.).
4. Określenie wartości estetycznych w charakterystycznych jednostkach krajobrazu po ingerencji.
5. Określenie wartości estetycznych w charakterystycznych jednostkach krajobrazu przed ingerencją.
6. Określenie intensywności ingerencji jako różnicy między sytuacją przed i po ingerencji.
7. Określenie stopnia wizualnej wrażliwości charakterystycznych jednostek krajobrazu.
8. Ustalenie stopnia cenności krajobrazowej w charakterystycznych jednostkach krajobrazu.
9. Ustalenie stopnia wrażliwości krajobrazowej jako sumy następujących kryteriów - cenności krajobrazowej, wrażliwości wizualnej oraz walorów estetycznych przed ingerencją.
10. Ustalenie "znaczenia krajobrazowego" jako interakcji intensywności ingerencji i wrażliwości krajobrazu. Wpływ ingerencji na krajobraz jest tym większy, im bardziej intensywna jest ingerencja i wrażliwszy krajobraz.
11. Ustalenie całkowitej powierzchni kompensacji przeprowadza się wg następującego wzoru:

gdzie:

K - całkowita powierzchnia kompensacji

A - aktualnie okaleczona strefa krajobrazu w każdej charakterystycznej jednostce krajobrazu

e - współczynnik znaczenia krajobrazowego (por. pkt 10)

w - współczynnik zauważalności ingerencji w każdej strefie

k - liczba stref w charakterystycznych jednostkach krajobrazu

n - liczba charakterystycznych jednostek w terenie analiz (por.pkt.4)

b - współczynnik kompensacji

Przyjmuje się, że w krajobrazie kulturowym co najmniej 10% powierzchni powinno służyć celom wyłącznie ekologiczno-estetycznym, stąd przyjmuje się współczynnik 0.1

Po ustaleniu powierzchni kompensacji w aspekcie ekologicznym jak i krajobrazowo-estetycznym, suma obydwu zostaje uznana za powierzchnię kompensacji, a większą z obliczonych powierzchni kompensacyjnych za minimalną powierzchnię kompensacji.

Wprowadzenie powyższego systemu ma na celu "przetłumaczenie" tak trudno wymiernych dóbr jak wartości krajobrazowo - estetyczne na ekonomicznie wymierne działania. Dzięki metodzie kompensacji hamuje się zużycie krajobrazu, chroni fragmenty szczególnie cenne krajobrazowo i przyrodniczo, preferuje rozwiązania ekotechnologiczne jak i umożliwia się uzyskanie środków finansowych na odbudowę zdegradowanego środowiska.

Przykładem prostej metody jest metoda tabelaryczna, w tabelach podane są przykładowe wartości poszczególnych biotopów. Mnożąc ich wartość przez powierzchnię zajętą pod inwestycję otrzymujemy odpowiednią liczbę punktów. Jeżeli po wykonaniu inwestycji liczba ich obniży się, inwestor zobowiązany jest do dokonania kompensacji na własnym terenie (np. zielony dach, zadrzewienie rodzimymi gatunkami drzew, zakładanie naturalistycznych zbiorników wodnych itp.). Jeżeli nie jest to możliwe, naliczane są opłaty środowiskowe na rzecz gminnego funduszu kompensacyjnego, z którego finansowane są inwestycje ekologiczne. Jeżeli z kolei inwestor wyliczy na podstawie tabel większą liczbę punktów, niż przed wykonaniem inwestycji, może liczyć na dopłaty z funduszu kompensacyjnego. Biotopy, które posiadają ocenę 8-10 punktów nie mogą podlegać żadnej ingerencji.